Bez czarny (Sambucus nigra L.) należy do rodziny przewiertniowatych (Caprifoliaceae).
Tworzy krzewy albo w niewielu przypadkach małe drzewa i występuje dość pospolicie na terenie
całej Polski. Czasem produkuje dość gęste zarośla. Dorasta do 6 m.
Młode gałęzie posiadają barwę jasnoszarą, starsze ciemnoszarą albo brunatną. Liście
od spodu są nieco owłosione nieparzysto pierzaste złożone z siedmiu ząbkowanych
listków. Roztarte wydają nieprzyjemny zapach. Kwiaty zebrane w płaskich i szerokich
baldachach. Są niezbyt duże barwy żółtawobiałej. Wydzielają duszący zapach. Po przekwitnięciu
zawiązują się owoce o średnicy 6-8 mm, na start zielone, w okresie dojrzewania
brązowe, a w fazie całkowitej dojrzałości czarne. Dojrzewają nie w każdej sytuacji równomiernie.
Owoce zbiera się wtedy, gdy wszystkie w baldachu są czarne. Zazwyczaj następuje
to w październiku. Opóźnienie zbioru sprawia duże straty ze względu na osypywanie
jagód po przymrozkach i wydziobywanie ich przez ptactwo. Ta roslina najczęściej jest wykorzystywana w kwiaciarniach gdyż pięknie sie komponuje i wytwarza bukiety ślubne.
Znacząca większość części składowych rośliny posiada właściwości lecznicze tj.: kora, korzenie,
liście, kwiaty i owoce. Kwiaty i owoce wykorzystywane są też w przetwórstwie.
Owoce czarnego bzu są bogate w składniki organiczne i mineralne. Według Pietrowej
(1987) zawierają one 18,2 % suchej masy, w tym 5,2-7,4 % cukrów, 1 % związków
pektynowych, 1,3 % kwasów. W cukrach dominuje glukoza i fruktoza. W związkach
pektynowych 60 % stanowi protopektyna. W zestawie kwasów organicznych dominuje
kwas jabłkowy. Inne kwasy czyli: octowy, winowy, walerianowy, chinowy i
259
chlorogenowy występują w mniejszych ilościach. Ponadto owoce zawierają 7 % błonnika,
2,56 % związków azotowych, 0,64 % związków mineralnych i 10-50 mg% kwasu
askorbinowego (witamina C). Zawartość polifenoli sięga 2960 mg%, leukoantocyjanów
130 mg%, katechin 90 mg%, flawonoidów 100 mg%. Większą część polifenoli
stanowią antocyjany – 2400 mg%. Są one pochodnymi cyjanidyny w połączeniu z
ramnozą i glukozą.
Owoce niedojrzałe zawierają glukozyd sambunigrynę (dokładnie taki sam do amygdaliny
w nasionach jabłek). Przy hydrolizie tego glukozydu (np. przez działanie soków żołądkowych)
powstaje kwas pruski i koniina dokładnie taka sama do nikotyny. W dojrzałych owocach
sambunigryna i koniina nie występują.
Bez czarny może być uprawiany przede wszystkim w ogrodach większych. Może być
też sadzony w parkach. Szczególnie pięknie wygląda w okresie kwitnienia i po
pełnym dojrzeniu owoców. Wymaga gleb bogatych w wapń, znosi niewielkie zasolenie
gleby. Dobrze rośnie na glebie próchnicznej. Ma możliwość rosnąć na glebach bardziej
wilgotnych, ale spotkać go również można na dość suchych nieużytkach.
Pod jeden krzew powinno się poświęcić przynajmniej 4-6 m2 parcele niezacienionej
(obficiej plonuje). O ile sadzi się go więcej i rzędowo, to trzeba zastosować rozstawę
pięć x 4 m albo 6 x 4 m. Średnica rozrośniętej korony konarów krzewu ma możliwość wynosić
2-3 m. Dużo bzu czarnego rośnie w Polsce w stanie dzikim i nie koniecznie musimy
sadzić tę roślinę w ogrodzie. Potrzebne nam na przetwory, i do leczenia owoce i
kwiaty możemy zebrać z naturalnych siedlisk.
Krzewy bzu czarnego są dość odporne na choroby i szkodniki. Nie wymagają
również specjalnego nawożenia. Wystarczy im nawożenie zastosowane na całej działce-
.Wskazane jest natomiast co cztery lata ściółkowanie pod krzewami obornikiem, i przysypanie
go ziemią.
Bez czarny łatwo rozmnaża się z nasion. Wydobywamy je z owoców i wysiewamy
jesienią do terenu. Wiosną po wschodach przerywamy tak, ażeby siewka od siewki
rosła w odległości mniej więcej 30 cm. Łatwo też rozmnaża się z sadzonek zdrewniałych..
Cięcie sadzonek z pędów jednorocznych najlepiej przeprowadzić jesienią. Jedna sadzonka
powinna mieć 4-5 oczek. Nad ziemią pozostawiamy dwa oczka.