Do rodziny berberysowatych (Berberidaceae) trzeba mniej więcej 200 gatunków berberysów
rozmieszczonych na całej świata. Z dużo ważniejszych spotykanych w Polsce
i Europie można wymienić berberys prosty (Berberis vulgaris L.), berberys
Thunberga (Berberis thunbergii D.C.), berberys syberyjski (Berberis sibirica Pall), berberys
ostry (Berberis aristata D.C.) i berberys Wilsona (Berberis Wilsonae Hemsl.et
Wils.), berberys koreański (Berberis koreana Palib.).
Owoce wszystkich tych gatunków są jadalne i mogą być wykorzystane w przetwórstwie
domowym. Berberys można wykorzystywać jako wyborny wypełniaczch dekoracyjny przykładowo. układając bukiety ślubne albo inne wiazanki.
Najbardziej znanym jest berberys prosty. Występuje on dość powszechnie
w stanie naturalnym na terenie całego kraju. Znany jest również berberys Thunberga,
priorytetowo odmiany o czerwonym zabarwieniu liści. W większości przypadków sadzony jest jako roślina
ozdobna wolnorosnąca lub w żywopłocie.
Berberys pospolity i Thunberga są krzewami dorastającymi do 2,5-3 m. Mają
gałązki kolczaste , giętkie i cienkie. Liście są odwrotnie jajowate o brzegach
drobno ząbkowanych. Krzewy kwitną żółto, a kwiaty zebrane są w groniaste kwiatostany.
Owocem jest podłużna jagoda. W owocu znajduje się jedno albo dwa nasiona.
Owoce posiadają długość 9-12 mm, są podłużnie eliptyczne barwy lśniąco czerwonej.
Dojrzewają we wrześniu albo w październiku. Po dojrzeniu łatwo się osypują. Owoce
berberysu powszechnego zawierają 31,6 % suchej masy, a w tym 4,6-12,1% cukrów,
0,92 % związków pektynowych (w tym rozpuszczalnych 0,54 %), 3,8-6,7 % kwasów
organicznych, 22,3 % kwasu askorbinowego (witamina C). Ilość barwników i związków
garbnikowych jest różna w współzależności od miejsca uprawy (od 1030 do 2700
mg%). Dominują flawonoidy. Na leukoantocjany przypada 480 mg%, katechiny 275
%, antocjany 775 mg %.
W owocach berberysu Thunberga znajduje się 19,6 % suchej masy w tym 6,4-
10,3% cukrów, 0,94 % związków pektynowych (z równą ilością rozpuszczalnych i
nierozpuszczalnych), 4,0 – 6,9 % kwasów organicznych z dominowaniem kwasu jabłkowego
(3,32 %) i cytrynowego (2,61 %). Kwas winowy stanowi 0,30 %, bursztynowy
0,14 % i fumarowy 0,05 %. Kwas askorbinowy występuje w ilości od 2290 do
2830 mg%. W dojrzałych owocach znajduje się 575 mg% antocjanów, 115 mg% leukoantocyjanów,
130 mg% katechin i mniej więcej 200 mg% flawonoidów.
W suchej masie owoców berberysu Thunberga znajduje się od 40 do 430 mg%
alkaloidów. W 60-80 % jest to berberyna. W owocach berberysu normalnego jest
około 174 mg% alkaloidów, w tym w miąższu 15, a w nasionach 159 mg%. W obydwu
gatunkach z całej gamy alkaloidów (mniej więcej 11) dominuje berberyna – mniej więcej 60 %.
Miąższ owoców berberysu zawiera prowitaminę A, sole mineralne. Owoce zawierają
mniej więcej 0,66 % karotenu.
W postanowieniach ogrodu działkowego albo przydomowego krzewy berberysu najlepiej
sadzić w miejscach, gdzie nie będą przeszkadzały (kolce na pędach), i jednocześnie
dekorowały. Wystarczy posadzić 1-2 krzewy w rogach ogrodu albo jako wolno rosnące
na tle trawnika. Przy sadzeniu powinno się pamiętać, że wysokość krzewów po paru
latach może wynosić 2-3 m, a rosnący swobodnie krzew zajmie 4-5 m2. Można go
zmniejszać poprzez cięcie.
Do ogrodów nadają się w szczególności gatunki odporne na rdzę zbożową (przejściowy
żywiciel tej choroby zbóż) takie jak berberys Thunberga czy koreański. Są one
bardzo ładne, szczególnie odmiany czerwonolistne.
Berberysy nie są wymagające. Rosną dobrze na glebach lekkich, przepuszczalnych.
Znoszą lekkie zacienienie. Rozmnażają się łatwo z nasion, a też z odkładów i
sadzonek zdrewniałych. Na sadzonki zdrewniałe należy przeznaczać pędy z ostatniego
przyrostu rocznego. Sadzonka o długości 10-15 cm powinna mieć 4-6 pączków. Sadzić
można jesienią lub na przedwiośniu po odmarznięciu gleby, tak aby jeden pączek był
nad powierzchnią.
Łatwo można uzyskać sadzonkę, odkopując ukorzeniony pęd od rozrośniętego
starszego krzewu. Berberys nie wymaga specjalnego nawożenia. Nawożenie stosowane
w ogrodzie wystarczy także dla krzewów berberysu.
Owoce berberysu wykorzystywane są w gospodarstwie domowym do sporządzania
różnych napojów, konfitur, kompotów i tak dalej. W lecznictwie poza owoców wykorzystywane
są także liście, kora i korzenie. Sporządza się z nich lekarstwa przeciw
pasożytom przewodu pokarmowego, a również preparaty krwiotwórcze.