Jarząb pospolity (jarzębina) – Sorbus aucuparia L. należy do rodzaju Jarząb
(Sorbus), rodziny różowatych (rosaceae). Na półkuli północnej występuje około 80
gatunków. W Polsce w stanie dzikim można spotkać 5. Najbardziej istotnym gatunkiem jest
jarząb pospolity. Produkuje drzewa wyrastające do 15 m lub wielopniowe krzewy. Liście
są nieparzystopierzaste, złożone z 9-15 listków piłkowanych, z wyjątkiem nasady. Od
spodu są szaro owłosione. Kwiatostanem jest baldachogrono składające się z licznych
nieznacznych, białych kwiatów (1-1,pięć cm średnicy). Owoce jabłkowate z widocznymi resztkami
kielicha kwiatowego. Mają zwykle masę 0,3-0,5 g. Skórka twarda, miąższ soczysty,
gorzkawo-słodki, cierpki. Owoce w znaczącej liczbie sytuacji maja barwę pomarańczowo-czerwoną.
Po przymrozkach gorycz niweluje się, niemniej jednak całkiem nie ustępuje. Dojrzewają od
końca sierpnia i we wrześniu, w współzależności od przebiegu pogody w danym roku. Z jednego
drzewa można zebrać od kilkunastu do kilkudziesięciu kg owoców. Jarzębiną już dawno zainteresowała się florystyka, dzięki tej roślinie układane bukiety posiadają więcej życia.
W współzależności od warunków wegetacyjnych i miejsca wyrastania zawartość suchej
masy w owocach waha się od 22-32,6 %, a suma cukrów 3-6,6 %. Oprócz glukozy,
fruktozy i sacharozy występuje także specyficzny cukier sorboza. Pektyny występują
w ilościach 0,9-1,15 %. Na protopektynę przypada 53-60 % ich ogólnej ilości. Zawartość
kwasów w owocach waha się od 2 do 3,8 %. Dominuje kwas jabłkowy i cytrynowy.
W mniejszych ilościach występują: kwas bursztynowy, sorbinowy, winowy, kawowy,
chlorogenowy. Owoce jarząbu zawierają też od 40 do 90 mg% witaminy C.
Gorycz owoców jest powodowana poprzez monoglukozyd, kwas p-sorbinowy (0,8
%). Oprócz tego owoce zawierają katechiny, leukoantocjany i flawonoidy. Zawartość karotenoidów
wynosi w dojrzałych owocach 10,5-17,pięć mg%. Jednak witamina E występuje
w ilości 5 mg%.
Owoce jarzębiny zawierają znaczne ilości potasu, fosforu, wapnia i mikroelementów,
żelaza, magnezu, cynku, molibdenu. Mają także w swym składzie jod w
ilości 2,6-4,1 mg na 100 g suchych owoców.
Coraz większe znaczenie w uprawie posiada tak zwany jarząb jadalny (jarzębina
słodka). Występuje w paru odmianach botanicznych wywodzących się od jarząbu pospolitego.
Przedstawimy znane w uprawie.
Jarzębina słodka morawska (sudecka).- Sorus aucuparia var. moravica
Zengerl.=var dulcis Beck. Wykryto ją w Sudetach i wprowadzono do uprawy. Posiada liście
podobne do powszechnego jarząbu, niemniej jednak ząbkowane w części wierzchołkowej. Owoce
są owalne, nieco większe. Zawierają: około 9 % cukru, 3,pięć % kwasów organicznych ,
0,pięć % garbników i 50-150 mg% witaminy C. Nie wyczuwa się w nich przykrej goryczy.
Owoce pozbawione goryczy ma też Jarząb słodki – Sorbus aucuparia var.
rosica major Spaeth. Jego ząbkowane na całym obwodzie liście są popielato owłosione.
Rosjanie wyhodowali z jarząbu pospolitego odmianę jadalną tzw. Jarząb niewieżyński
od miejscowości Niewieżyno k/Włodzimierza. Dziś jarząb niewieżyński
posiada już kilka odmian sadowniczych, z których najważniejszymi są: Kubowaja, Żełtaja i
Krasnaja.
Najbardziej znaną jest odmiana Kubowaja. Drzewo tworzy szerokopiramidalną
koronę . Kwitnie w maju i wymaga zapylenia krzyżowego inną jarzębiną. Owoce są
duże o średnicy 1 cm, czerwonoróżowe, bez goryczy i cierpkości. W owocowanie
wchodzi w 2-4 roku po posadzeniu. Owoce są idealne na wszelkiego stylu przetwory.
Jadalnych owoców dostarcza także Jarząb szwedzki – Sorbus intermedia
Pers. Spotyka się go w różnych zadrzewieniach i parkach. Jego liście mają równolegle
zaokrąglone klapy, które nieco przypominają liście dębu. Owoce są kwaskowate, bez
goryczy, nadają się perfekcyjnie na przetwory domowe.
W ogrodach jarząb jadalny można sadzić jako drzewo dekoracyjne, obsadzając
nim na przykład. alejki, boiska itd. Odległości między roślinami w rzędach są podobne jak przy
jabłoniach silnie rosnących. Jarząb nie jest zbytnio wymagający. Rośnie na glebach
lżejszych, niemniej jednak także i na cięższych gliniastych. Udaje się zarówno na glebach bogatych
w wapń jak również ubogich, suchych oraz dodatkowo wilgotnych.
Jarzębiny słodkie rozmnaża się przez szczepienie albo okulizację na podkładce
jarzębiny zwyczajnej (jarząb pospolity). Wytwarza się to w większości sytuacji możliwością przez tzw.
stosowanie w okresie wiosennym (marzec, kwiecień). Wchodzą one prędko w owocowanie
(po 3-4 latach) i nie rosną zbyt silnie, co jest istotne w przypadku sadzenia w
ogrodach przydomowych i działkowych.